MİMARLIĞIN ADALETLE NE İLGİSİ Mİ VAR...??! 17 Nisan 2025 [Bir tahliye haberi sonrası ve bir diğer duruşma gününün ardından... mimar dostlara ince bir sitem...] Prof.Dr. Murat ÇETİN (Mimar, Emekli Öğr. Üyesi) Bu soruyu (yani ‘mimarlığın adalet, siyaset, ideoloji ile ne alakası olduğu’ sorusunu) arada sırada duyup, pek çoğunda da irkilenlerimiz olmuştur. Bu soru, irkilen dinleyiciler açısından çok istisnai, hatta çok marjinal bir soru olarak, hatta kimisi için de oldukça bilgisiz / bilinçsiz / duyarsız bir tekil zihnin şuursuzca seslendirilmiş hali olarak algılanıp burun kıvırılan, bazen bu alakanın ne olduğuna dair özet açıklamalarla ve sabırla cevaplanan fakat bu açıklamaların da soruyu soran için yeterli olmadığının anlaşılarak ya en baştan ya da diyaloğun kısa bir süre sonrasında (mecbur kalınarak veya tercih edilerek) cevapsız bırakılan bir sorudur. Oysa bu soru, oldukça kadim bir ‘düşünceler ve tavırlar ormanı’ içinde yer alan, çok eski ve derin köklere sahip, çevresindeki bitkilere zarar vererek tüm ormanı kuşatabilen bir ağacın, her yeni tomurcuklanmasında çevreye saçtığı ve saçacağı, ne yazık ki iyimser veya yorgun görevlilerin gereken müdahaleyi yapmadığından dolayı hızla yayılagelen habis tohumlarından biridir. Bu kritik soruya gerekli tepkiyi göstermek, müdahaleyi yapabilmek ve “Mimarlığın adaletle ne ilgisi mi var...? Şu ilgisi var, gel de anlatayım ben sana...! ” diyerek bu basit görünüşlü sorunun dayandığı o derin ve tehlikeli yapıyı hiç de küçümsemeden ve fakat ondan da çekinmeden, bu habis düşüncenin derin köklerine ve genetik kökenine inmek gerekiyor. Bu gereklilik doğrultusunda, aynı hastalıklı düşünce ve tavır soyağacının, etrafımızda sıkça rastlayageldiğimiz birkaç temel söyleminden örneklerle başlayalım; “Biz mimarız, işimizi doğru yapalım yeter; siyasetle, adalet mücadelesiyle, eylemlerle, protestolarla, boykotlarla ne ilgimiz var Allah aşkına...? ” “Mimarlık bir bina yapma işi, politikayla, ideolojiyle ne ilgisi var Allah aşkına...?” “Yav, zaten mimarlığın 60-70’lerdeki gibi toplumu biçimlendirme gibi bir gücü veya rolü aslında yok... hele şimdi hiç yok... sonuçta işverenin şekillendirdiği bir süreçte teknik ve biraz da estetik rol oynayan bir aktördür mimar... O yüzden mimarlığın toplumcu idealizm ile ne alakası var Allah aşkına...? ” “Mimarlık özünde her tür işverene hizmet etmek zorunda olan, bu yüzden de her kesime eşit mesafede durması gereken, zaten bir mimar hizmet etmese bir başkasının bu hizmeti vereceği, o nedenle de hiç değilse ‘daha duyarlı’ bir kesimimizin bu hizmeti vermesinin daha bile iyi olacağı bir mesleki faaliyet... O yüzden mimarların belirli ideolojilere tavır almasının ne alakası var Allah aşkına...? ” “Bir meslek kuruluşu olan, bizim aidatlarla mesleki sorunlarımızı çözsün diye üye olduğumuz mimarlar odamızın, başka işi yokmuş gibi artarda basın açıklamalarıyla, sürekli idarelere veya özel şirketlere açılan hukuki davalarla, iktidarlara sürekli muhalefet etmekle ne ilgisi var Allah aşkına...?” Bu sorular (soruyu soran faillerinin bilinç derecesinden ve derin {iyi} niyetlerinden bağımsız olarak), özünde aynı sorunlu düşüncenin ortak genetik yapısına karşılık gelirler. Tüm bu sorular, (soruyu {şu veya bu tür niyet, motivasyon, düşünce ve hislerle} soranlar farkında olsalar da olmasalar da) şu anlama gelirler; “Mimarlığın asal meselesi olan mekânın, her tür adaletin (gelir/vergi, gelir dağılımı, mekânsal, hukuksal, sağlık, eğitim, barınma vs. adaletlerinin) tezahüründe, hem temel ve doğrudan bir araç, bir ana-mecra, bir baş-enstrüman hem de baş-gösterge, dolayımsız-sonuç ve bu bariz adaletsizlik tezahürünün aynası olduğunu gündeme ve dile getirmeye hiç gerek yoktur. Çünkü bu, meslek olarak en ön saflarda hizmet ettiğimiz, sorumlusu ve parçası olduğumuz (ama vicdanımızı öldürmek, felç ettirmek, körleştirmek, sağırlaştırmak ve dilsizleştirmek suretiyle bu sorumluluktan kaçtığımız, olup biteni inkâr ettiğimiz ve sorumuluğumuzun getirdiği yükümlülükten ve bedelden kaçtığımızı itiraftan dahi kaçındığımız) bu adaletsizlikten, şu veya bu şekilde, az ya da çok nemalanan, bu adaletsizliği ‘mekânda’ ve ‘mekân ile’ yaratan, bazılarımızın itaatle ve takiyeyle biat ettiği bu büyük düzeneğe çomak sokulması anlamına gelir. Bu büyük emlak ve inşaat spekülasyonu düzeneğine sokulacak en ufak çomağın yaratacağı en küçük aksama ise benim konfor bölgemde büyük kayıplara yıkımlara yol açar. Bu yüzden, böylesi bir doğrultuya yönelebilecek her tür yolun taşlarını döşeme ihtimali olan {hak, adalet, ideoloji, siyaset, kamu, emek, sınıf, eylem, tavır vs.} kavramları, ya teknik bir inşa ve parasal bir yatırım meselesi, ya yasal-yönetmeliksel bir bürokrasi konusu veya popülist felsefe ve kültür ürünü olarak görülmesini, kavranmasını, tartışılmasını ve bu şekilde yürütülmesini tercih ettiğimiz mimarlıktan, kesinlikle uzak tutalım...!”. Diğer bir deyişle ve özetle, mimarlığın, ekonomik ve siyasal güç sahiplerinden oluşan bir azınlığın arzuları, çıkarları doğrultusunda biçimlenen, ama bu mimarlık aracılığıyla oluşturulan mekânların asıl kullanıcısı, gerçek muhatabı olan geniş insan kitlelerinin hiç umursanmadığı teknik bir işe ve burada karar verici, erk sahibi seçkinlerin zevklerini tatmin etmeye odaklı estetik bir meşgaleye dönüştürüldüğü bir anlayışa karşılık gelir bu soru ağacı. Bilinçli veya bilinçsiz de olsa, bu hastalıklı [soru] ağacının ortak genetik kavram diziliminden türemiş soruları soran kişilerin genel bir panoramasına göz atmak ve buradan da bazı profil kategorileri çıkartmak olası. Kabaca şu tür bir sınıflandırma yapabilirim örneğin; •“Mimarlığın adaletle, siyasetle ne alakası var?” düşüncesini (bu kavramların kendi mesleki faaliyetinin odağını oluşturan ‘mekân’ olgusuyla bağını ve bizzat şekillendirdiği mekânın da adaletin, ideolojik mücadelenin tecellisi için temel mecra olduğunu bilemeyecek, göremeyecek ve daha da üzücüsü bu bağlantıyı öğrenemeyecek kadar zihinsel muhakeme yeteneğinden mahrum olduğu için) ‘alenen’ (daha doğrusu körü körüne) ve ‘[cahil] cesaret{iy}le’ beyan edenler, •“Mimarlığın adaletle, siyasetle ne alakası var?” düşüncesini (bu kavramlar gündelik çıkarlarına ters düştüğü için) ‘alenen’ ve (biraz da adalet odaklı siyasetin karşı kutbuna yaranabilmek ve o kutbun türevi olan rant çevrelerine göz kırptığını da gösterebilmek için) ‘[girişimci] cesaret{iy}le’ beyan edebilenler, •“Mimarlığın adaletle, siyasetle ne alakası var?” düşüncesini alenen beyan etmeye (şu veya bu sebeple) çekinenler; mevcut düzenden nemalanmayı uman ama bir yandan da kurulu düzenin karşı mahallesinde hâkim kültürel hegemonyaya da yaranmaya veya ters düşmemeye çabaladığından ötürü bu düşünceyi biraz yumuşatarak, hafifleterek, muğlaklaştırarak, deforme ederek, süsleyerek, ama sonuçta içini boşaltıp zayıflatarak (sinsice) ifade edenler, •Mimarlığın hakla hukukla, kamuyla, kamu yararıyla, hatta ‘halkla bile’ (‘bile’ diyorum çünkü bu gruptakilerin neredeyse tamamı kamuyla veya toplumla halkın aynı şey olduğunu zannettiklerinden aslında yanlışlıkla “halk” derler) doğrudan ve çok ilgisi olduğunu sıkça dile getirerek entelektüel ve görünürde muhalif çevrelerde kabul ve itibar görmeye çalışanlar, •Mimarlığın hakla hukukla, kamuyla, kamu yararıyla, hatta ‘halkla bile’ doğrudan ve çok ilgisi olduğunu (sosyal medya vs. ortamlarda ve mesleki etkinliklerde) sıkça ve yüksek sesle dile getirirken, eşzamanlı olarak da bu söylemleriyle çelişik davranışlar sergileyenler; savunduğu söylemlerin dayandığı temel politik ve ideolojik görüşlerin ve ilkesel tutumun gereği olarak üzerine düşen muhalif olma, protesto etme, eylemsellik görevlerini (fiilen yerine getirmediğinden) bu tür görünür bir sözel aktivizm ile telafi ederek sözde-‘entelektüel’ camiada pozisyonlarını kaybetmemeye çalışanlar, •Mimarlığın işverenden çok kullanıcıya, kamuya ve hatta halka yönelik bir meslek ve faaliyet olduğunu çok ikna edici bir şekilde ve yüksek perdeden dile getirdiği halde, sessizce ve çoğunlukla gizlice işveren çıkarını önceleyen, bu uğurda her tür usulsüzlüğü yaptığı gibi, mesleki uygulamaları da kamu yararının ve halkın zararına işleyen şahsi faaliyetlerinin üzerini bu söylemsellikle örtmeye, onları etkileyici bir kamuflaj ile saklamaya çalışanlar, •Mimarlığın kamuyla, kamu yararıyla, kullanıcıyla, toplumla, halkla, adaletle, eşitlikle, insani kavram ve değerlerle, etikle doğrudan ilgisini ağzından düşürmeyen, duyarlı, aktif ve muhalif görünümünden ödün vermemeye çalışan fakat güncel, popüler (ama bakıldığında arkasında önemli haksızlıklar ve adaletsizlikler barındıran) faaliyetlerden de geri durmayan ve aslen eleştirdiği, muhalif olarak karşısında olması gereken bu popülist adaletsizliklere karşı tutarsız tavır sergileyenler, ve bu tutarsızlıklarının farkında dahi olmayanlar, •Mimarlığın kamuyla, kamu yararıyla, kullanıcıyla, toplumla, halkla, adaletle, eşitlikle, insani kavram ve değerlerle, etikle doğrudan ilgisini ağzından düşürmeyen, duyarlı, aktif ve muhalif görünümünden ödün vermemeye çalışan fakat gerçekten bir tavır takınılması gerektiğinde mutlak sessizliğe bürünenler (ki bunların bir de ortaya çıkan ve tavır gerektiren bir durumun diğer genel adaletsizliklerden farkını açıklamaya çalışarak, o adaletsizliği meşrulaştırmaya, olumlamaya gayret gösteren ileri sürüm versiyonları da bulunur), Bu görece farklı derecelerdeki tavırları sergilemek suretiyle, küçük burjuvazi mensupluğu veya lümpenlik arasında serbest salınan bu liberalist profiller; genel olarak, teslimiyetçi, konformist, oportünist, revizyonist, itaatkâr, biatkâr, riyakâr gibi alt kategorilerin biri veya birkaçında aynı anda yer alabilen, her duruma ve iklime çok kolay adapte olabilen, esnek karakterli aktörler olarak ortamlarda yer alırlar. Baştaki soruyu (veya versiyonlarını) sormak suretiyle de her şeyin olduğu gibi mimarlığın da hak ve adalet kavramlarıyla bağını zayıflatma misyonunu hayata geçiren ‘organik aydın’ (veya ‘kullanışlı ahmak’) pozisyonunu üstlenirler. Bu profiller, mekâna, kente yerleşim ve konut alanlarına, doğaya etki eden pek çok olguya en ufak bir şüpheyle bakma gereği duymazlar. Bu olguların arkasında herhangi bir adaletsizlik unsuru görme eğilimi, hatta arama dürtüsü bile göstermezler. İçlerinde, düşünme ve sorgulama melekelerini hala bir nebze de olsa muhafaza edenler de bu kısa düşünme faaliyetinden sonra, dağarcıklarına yüklenen ve vicdanlarını rahatlatacak bazı klişe kalıplara ulaşarak onları düşüncelerinin önüne koyarlar. Bu klişeler arasında; “kararlar verilmiş, yasalar çıkmış yürürlüğe girmiş, artık yapacak bir şey yok...!”, “nasılsa birileri yapacak, bari ben yapayım...!”, “yani aslında bunlar da gereklilik, vatandaşın (?!) bunlara ihtiyacı var, başka nasıl yapılacak bunlar...!”, “şöyle veya böyle, iyi veya kötü hizmet sağlıyorlar vatandaşa sonuçta...!” gibi ya da “amaan bana ne bunlardan yav, ben işime bakayım...!”, “”aaa öylemiymiş yav bak hiç farketmemiştim, hiç düşünmemiştim... neyse düzelir inşallah...” gibi cümleler en sık duyulan ve aynı profildekilerin birbirlerini olumlayıp meşrulaştırmaları ve tabi ki mekân aracılığıyla, (yani mimarlıkla) icra edilen adaletsizliklerin örtbas edilmesi için en geçerli cümlelerdir. Mevcut düzenleme ve uygulamasıyla kentsel dönüşümün; kamuya dönmeyen bir rant yaratılması, deprem korkusuyla dönüştürülmeye zorlanan apartmanlardaki kat maliklerinin belki on yıllarca emeklerinin birikimi olan konut birimi alanlarının bir kısmının gasp edilmesi (amiyane ama gerçek anlamıyla üzerine çökülmesi), kat maliklerinin haklarından zorla müteahhitlere mülk ve sermaye transferi mekanizması olarak tasarlandığının ve buradaki temel adaletsizliğin görülmesi istenmez. Kentsel dönüşümün hiç duraksamadan yeni imar rantları ve (yerli veya ultra-zengin ithal seçkinlere yönelik) lüks gayrimenkuller yaratabilmesi için, göz dikilen potansiyel alan ve mahallelere ‘Riskli Bölge/Alan’ (sözde-yasal) statüsü verilmesi suretiyle, bir dönem bu seçkinlerin fabrikaları için ucuz işçi emeği olarak barındırılması amacıyla oluşturulmuş yerleşim alanlarındaki bu yoksul sınıfların şimdi işleri (yani sömürülmeleri) bitince ‘tahliye edilerek’ (her tür güvenceden yoksun bir halde) kent çeperlerine sürülmesi ve yerlerine üst sınıf mensuplarının yerleştirilme adaletsizliğinin açığa çıkması da istenmez. Bu profilde yer alan kişiler/mimarlar, Kanal İstanbul hattı üzerinde imara açılan tarımsal ve sulak alanlarda ortaya çıkacak inşaatlara dair proje işlerinin; burada ucuza arsa kapatanlar lehine olağanüstü bir rant yaratılması, buna karşılık tüm İstanbul halkının ihtiyacı olan doğal kaynakların yok edilmesi üzerine kurulu bu mega emlak projesinin bir avuç Orta Doğu’lu zengin seçkinin lehine ve milyonlarca kentlinin aleyhine bir adaletsizlik olduğu gerçeğine gözlerini, kulaklarını kapatmak ister. 6 Şubat Maraş {ve Antakya} depremi sonrası (özellikle ve kasten körüklenen korku unsuruyla), ‘Rezerv Alan’ (sözde-yasal) düzenlemesi gibi mağdurların gayrimenkullerine hükümetçe el konulup bir kısmının taahhüdü gerçekleştirecek özel şirketlere transfer edilmesine olanak tanıyabilen, sözde-yasal ve aleni bir mekân gaspı yönteminin yol açtığı mekân adaletsizliğine sessiz kalırken, felaket bölgesinde yeni yaratılacak emlak rantından mimari projeler vasıtasıyla nemalanacak olan, ve ‘tasarım vakfı’ veya benzer sivil düşünce oluşumları vasıtasıyla, güya bu doğal felakete duyarlı ve seçkin bir uzman grup kisvesine bürünmüş ama aslen emlak ve inşaat tekellerine gayet şık bir kamuflaj altında hizmet eden bu tür mimarlar, buradaki bariz adaletsizliğin dile getirilmemesi için ellerinden geleni yaparlar. Deprem toplanma alanlarının neredeyse tamamının, (arka kapı imar anlaşmalarıyla ve oldu-bitti düzenlemeleriyle) AVM haline getirilmesi sırasında, kayak otellerinin kapasitelerinin (güvenlik ve altyapı gereklilikleri yerine getirilmeden) artırılması sırasında ses çıkarmayan (resmi kurumlarda ‘bir şekilde’ işlerini ‘hallettiren’) mimarlar, bir felaket (deprem, yangın, sel vs.) sırasında, buralarda insan kitlelerinin göz göre göre katliama maruz bırakılmasındaki büyük adaletsizliği bir şekilde içlerine sindirebilirler. 23 Nisan İstanbul depreminin hemen ardından ana akım medyada ortaya çıkan yaygaracı jeoloji uzman ve profesörlerinin yarattığı suni korku iklimi ve ekranlarda vileda saplarıyla işaret edilen PAY HATLARI (evet fay değil ‘pay’) ile hipnotize edilmiş ‘çaresiz’ halk tablosu karşısında, esasen arka planda korku ve felaket ekonomisinin yarattığı imar rantı pastasının (yaygaracı uzmanlar arasında da) ‘pay’ edildiğini görmezden gelip, kitlesel sağduyunun yitirilmesine vicdanları sızlamadan alet olabilirler. Haliç sahillerinin ve kamusallığının düpedüz katledilmesinde (Haliç-Port ve Galata-Port projeleriyle kamusal kıyı alanının {başta oteller ve Cruise / Yat Limanları işletmecileri ve kıyıya sıfır lüks konutlar olmak üzere} özel mülkiyete verilip, aşırı yüksek yoğunlukla işgal edilmesinde) baş aktör olan ve toplumun en elit tabakasından, seçkin bir aileden gelen bir star mimarın, yine aynı kıyının karşısında uzanan bir vakıf üniversitesinin Kıyı Mimarlığı Yüksek Lisans Programı’nın başına getirilerek (mimarlık aracılığıyla yürütülüp pazarlanan) bu aleni kamusal alan gaspının akademi eliyle meşrulaştırılması ve böylesi bir adaletsizliğin itibarlılaştırılması, aslen utanılacak bu ‘akademik’ girişimin tam tersine lansmanının yapılabiliyor olması, birkaç kişi dışında yadırganmaz, kınanmaz ve bir şekilde kabullenilir. Zaten uzun zamandır devam eden, kamusal mekânların büyük ölçüde (özellikle de özelleştirme, uzun süreli tahsis, devir vs. gibi yasal aygıtlarla) azaltılması, kamusal alanlara erişimlerinin özellikle de toplumun dar gelirli ve düşük sosyo-ekonomik kesimlerine kısıtlanması, bunlar da yetmezmiş gibi ağırlıklı olarak ‘güvenlik’ sözde-gerekçesi bahane edilerek kullanıma kapatılması suretiyle kamusallığın aşama aşama daraltılması gibi, kamuya karşı doğrudan uygulanan kentsel adaletsizlikler süreci, birkaç zayıf itiraz sesi dışında olağanlaştırılır bu profilde yer alan mimarlarca. Tüm bu adaletsizlikleri tek tek takip ederek gerekli hukuki mücadeleleri başlatan, yürüten; kamu yararını kollayan ve yapılı / fiziki çevreyi ilgilendiren tüm yasalar, yönetmelikler ve sair düzenlemelere karşı gerçekleşen ihlal uygulamalarını bir kamu gözcüsü (bir tür mekânsal adalet bekçisi) sorumluluğuyla ifşa eden (ve bu yüzden bazen {hatta artık sık sık} yöneticileri tehdit edilen, dava edilen veya gözaltına alınan, tutuklanan vs.) mimarlık meslek odaları, ne acıdır ki kendi mimar üyeleri (yine yukarıdaki profile mensup olanları) tarafından eleştirilerek yıpratılır, itibarsızlaştırılır ve zayıflatılır. Sayıları çok daha fazla artırılabilecek bu tür (adaletsizliği görmezden gelme ve onun ekmeğine yağ sürme) örneklerin ortak paydasının, ‘temel ve asgari ahlâk’ ile ilgili olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Sadece buraya sığdırabildiğimiz bu en güncel, en yakın, en bilinen tutarsızlık ve çifte standart (ya da iki yüzlülük) örneklerini hatırlatarak bile, yukarıda profilleri çıkarılan o organik aydınlara, onları kanaat önderi konumunda görüp dinleyenlere / takip edenlere, ya da kafası karışıp ne yapacağını, neyi dinleyip neye inanacağını bilemeyenlere; “İşte tüm bunların hepsi ‘ADALET’...!” diyebiliriz. Evet, ‘adalet’... çok kullandığımız o kelime... belki de gerçekte bulmakta zorlandığımızdan ötürü çok sık kullanmak durumunda kaldığımız o kelime... haklıyı haksızdan somut olarak ayırmak ülküsünden uzaklaşıp, sanal ve soyut bir kavrama dönüşmek üzere olan bir kelime... çok kullanılmaktan içi boşaltılmış hale gelmek üzere olan bir kelime... başımıza gelmedikçe de anlamını gerçekten içselleştirebildiğimizin şüpheli olduğu bir kelime... O şık ve havalı ortamlarda, ‘entel’ sohbetlerde, akademik ve kültürel tartışmalarda, prestijli etkinliklerde dilimize pelesenk ettiğimiz ‘toplumsal duyarlılık/sorumluluk’, ‘kent hakkı’ ve ‘kentsel adalet’ gibi terim ve kavramlar, o ‘an’ (ortam veya çıkarlarımız) gerektirdiği için veya yine bir ‘anlık’ duygusallaştığımız için kullanıp, sonra da tam tersini yapabileceğimiz içi boş kelimeler değil. Her biri epey sorumluluklar, fedakarlıklar ve çabalar getiren, omuzlara, zihinlere, ruhlara ve vicdanlara çok ağır yükler yükleyen, pek çok kez bedeller ödeten, hayattaki varoluşu ve ona bakışı, ona karşı duruşu yeniden sorgulatacak güçlü kavramlar. Kuşkusuz herkesten hayatı yeniden sorgulayıp, bakışını ve duruşunu değiştirmesini, bedeller ödemesini bekleyemeyiz. Fakat hiç değilse, ağırlığının gerekliliklerini yerine getiremeyecekleri bu kavramları, bu kelimeleri, ‘ortamlarda’ sakız gibi çiğneyip atmamalarını bekleyebiliriz. Sol gösterip sağ vurmamalarını, takiye yapmamalarını veya riyakarlık etmemelerini bekleyip, en temel, en basit, minimum ahlak ve dürüstlük zeminine davet edebiliriz. Ama ne yazık ki düzenek, (eski tabirle müesses nizam) bizim bu iyi niyetli beklentimizle işlememekte. Mevcut mekanizmada, herhangi bir haksızlık ve adaletsizlik, yapılmadan çok önce, ona karşı yükselecek tepki ve muhalefetin önden absorbe edilebilmesi için, bu tür ‘ikili’ davranabilen (ve sistemin onlara vaat ettiği çıkarlar gereği otomatik olarak ‘öyle’ davranacağı garantili) bir toplumsal kesim, planlanarak, tasarlanarak, özenle oluşturulur. Bu kesim mensupları da bilerek ya da bilmeden bu kendilerine biçilen görevi (başarıyla) ifa ederler. Mimarlığın, özünde/sonuçta işverene bağlılığından ötürü toplumcu bir idealizm taşıyamayacağını, “toplumu biçimlendiremeyeceği” (dolayısıyla da siyasal veya ideolojik olamayacağı) savının nasıl bir safsata, nasıl bir manipülasyon ve nasıl bir karşı-taktik olduğunu görmemek artık mümkün değil. Her şey ayan-beyan ortada. Hem uzak hem yakın tarih toplumun ‘mekânla’ biçimlendirildiğini tescil etmiş durumda. Tüm totaliter rejimlerin ve diktatör liderlerin en başta mekân aracılığı ile; otokrasiyi, hegemonyayı, tahakküm ve kontrolü, zulmü ve sömürüyü tesis ettiğini, mekân inşasıyla bunları yaparken mekân yıkımlarıyla da kendi ideolojik ajandasının dışındaki ve karşısındaki ideolojilere dair mekânsal hafızayı sistematik biçimde yok etmeyi başardığını, neo-liberal mimarlığın kapitalist bir distopya yaratılmasındaki etkin rolünü, adaletsizliğin somutlaştırılması, cisimleştirilmesi, için mimarlığın en başat aygıt olduğunu hepimiz bilir, artık birebir içinde yaşar ve deneyimlerken, mimarlık ve toplumcu idealizm, hak, adalet kavramları arasındaki direkt bağı inkâr etme söylemleri ve beyhude yere gizleme çabaları artık sadece cahilliğin değil, basbayağı art niyetin veya işbirlikçiliğin göstergesi olabilir ancak. Nitekim, küçük burjuva ve prekarya kesiminin lümpen ve ‘kullanışlı aydın’ üyeleri kategorisine girdiğinden ötürü artık iliklerine kadar işlemiş olan ‘ılımlı-yapıcı’ görünümlü ve ‘entelektüel’ kaplamalı ‘neo-liberalist gevşeklik’ tavrı, mimarlığın adaletle doğrudan ilgisine dair bu yalın gerçeklikleri, kitlelere olduğundan başka türlü algılatabilmek için adeta bir illüzyonist gibi ardı ardına performanslar ve retorikler sergiler. Bilgiye ulaşma ve belagat becerilerini (kendilerinden zaten beklendiği üzere) kurnazca ve ustaca kullanarak, tüm adaletsizlikler üzerinde bir dezenformasyon bulutu, şüphe / şaibe spekülasyonu, kavramlar karmaşası yaratarak saf, katıksız adaletsizliği görünmez kılmaya çalıştıkları gibi, adaletsizlikle mekânsallığın doğrudan ilişkilerini de kopukmuş gibi göstermeyi gayet de iyi başarırlar bu ‘gevşek’ tavrın temsilcileri. Kültürel hiyerarşinin (ya da mimarlık entelejensiyasının) üst makamlarında bunlar olurken daha aşağıdaki sıradan kademelerinde ise (tabir caiz ise) başka bir şeyin ‘kafası’ yaşanır. Adalet ve hakların gaspı, ihlalleri bağlamında, ortamda (kelimenin tam anlamıyla) kıyametler koparken, sanki hiçbir şey olmuyormuşçasına, etrafımızda her şey normalmişçesine, toplumsal düzen ve demokratik haklar, adalet/yargı kurumsallaşması ve işleyişi adeta İskandinav normlarından da yukarıda seyrediyormuşçasına, kamudaki tüm etkili ve yetkili (ancak spekülatif rant projelerine karşı çıkarak görevlerini bu doğrultuda yapan) şehir planlamacı meslektaşları tutukluyken, sosyal medya hesaplarından gündelik (ve gündemin yüksek hararetinden ve hayatiyetinden bihaber, ya da bu sıradan gündeme tenezzül etmeyen) mimarlık paylaşımları yapan mutlu-mesut mimar ve (sözde) akademisyenleri görürüz ve şaşkınlıkla izleriz. Dolayısıyla, son kertede, mimarlığın adalet ile ilgisini yitirişinin müsebbibi mimarlığın kendisi değil, son dönemlerde mimarlığı ve mimarlık ortamını şekillendiren, ona dair algıyı etki altına alabilen, dolayısıyla da işleyişini yönlendirebilen mimarlık camiasının bir avuç ‘akil adam’ görünümlü popüler/medyatik (sözde) kanaat önderleri ve ne yazık ki (şu veya bu sebeple) onların, yani ruhunu şeytana satmış / bir süreliğine kiralamış bu mimarlık influencerlarının izinden gidenlerdir. Şimdi bu adalete sözde-duyarlı ve saygılı mimar camiasının etkili ve yetkili figürlerinin, önemli ve/veya kritik aktörlerinin, yakın gündemdeki oldukça bariz hak ihlalleri ve adaletsizlikler karşısında sergiledikleri duruşlardan (ya da durmak daha omurgalı canlılara özgü bir haslet olduğundan burada yumuşakçalara özgü ‘akışkanlaşma, kayganlaşma, yapışkanlaşma’ veya sürüngenlere özgü ‘sürünme’ terimlerini kullanarak) birkaç örneğe bakalım; Halkın; adalet, hak, hukuk, demokrasi arayışının sokaklara taştığı ve protesto gösterilerinin aylarca durmak bilmediği, ve bu isyana rağmen, pek çok gazetecinin, avukatın, şehir plancısının, mimarın, akademisyenin, öğrencinin, sanatçının, meslek odası üye ve idarecilerinin, sendika üye ve idarecilerinin, kamu kurumu bürokratlarının, hukuksuzca, adaletsizce, ardı ardına, üstlerine kapıların kilitlendiği, usulsüzce kimyasal silah kategorisine girebilecek gazların üzerlerine sıkılarak etkisiz hale getirildiği, usulsüz ve hukuksuzca dövüldüğü, yaralandığı, sakatlandığı, her tür kötü muameleye tabi tutulduğu, gözaltına alındığı, tutuklandığı, mahkum edildiği, ülke siyaset tarihinin en kritik, en dehşetle dolu ve belki de en utanç dolu günlerinden geçilirken; •Çok meşhur, oldukça yetkin ve sözde-saygın hatta güya-duyarlı, star mimarlarımızdan biri (aslında bunlar hiçbir zaman tek değildir), bir zamanlar çok saygın, kitlelerin taptığı ama son dönemde ruhunu şeytana sattığı iddia edilerek aşağılanan, ve yaptığı açıklamalar ve kimi olaylarda gösterdiği, bir zamanlardaki itibarını takındığı tavırlarıyla kendiliğinden yitirmiş arabesk müziğin krallarından birinin de, Yeşilçam sinemasının (bir vakitlerin) güzide isimlerinin de yer aldığı (ve tamamen yandaş, akil adam görünümlü ilkesiz insanların çeşitli türlerde menfaat veya görünür konum avantajları sağlamak üzere toplandığı) CB kültür politikaları kuruluna seçilip, daha önce çizdiği profil, durduğu konum gereği bu atanmayı reddetmesi beklenen sözde-saygın mimarın, sosyal medyasındaki acınası bir mazeret açıklamasıyla görevi kabul edip devam etmesi, •İBB, muhalif ilçe belediyelerinden bazıları ve yöneticilerine yönelik yargı operasyonları kapsamında kamusal mekân için ve kentteki mekânsal adalet için çaba sarf eden çok sayıda şehir plancısı uzman ve yöneticilerin tutuklanmasına birkaç sosyal medya paylaşımı dışında somut, fiziki mesleki bir tepki gösterilmemesi, •Çok bilindik, oldukça mülayim, epey ılımlı, son derece kibar ve güya pek sayılan-sevilen bir mimarlık dekanımızın, Türkiye’nin idari ve siyasi tarihine tuhaf bir ilk, hukuki bir skandal, ve aleni bir çifte standart olarak damga vuran İBB Başkanı’nın diploma iptaline (asıl ilgili ve yetkili dekanlık bu iptale imza atmayı reddetmiş ve ardından istifa ederek bir omurgalı duruş örneği göstermişken) imza atmak durumuna getirilen üniversite yönetim kurulunun bir üyesi olarak, en azından şerh notu düşerek diplomaya iptal oyu vermemesi beklenen bu ılımlı-medeni entelektüel mimar dekanın, bu hukuki skandala siyasi bir karar olduğunu bile bile imza atıp onay vermesi, •Bunun da ardından, daha önce öğretim üyesi olduğu üniversiteye öğrencilerce çağrılarak açıklama istendiğinde sergilediği acınası tavır ve öğrencilerce bir zamanlar parçası olduğu okuldan kovularak utanç içinde çıkmak durumunda kalması ama bu pozisyonda kalmaya da devam etmesi, •Çok kaliteli, yetkin mimarlardan oluşan Mimari Yarışmalar camiasının, bir zamanlar çok övdüğü, duyurduğu, davetler ederek örnek olması için yarışma hazırlık sürecini anlattırdığı, yarışma organizasyonunun başarısından ötürü ödüller verdiği ama düzenlendiğinden 6 yıl sonra başlayıp üzerine 4 yılı aşkındır (yani 10 yıldan fazla bir süre sonra) da ‘terör suçlamasıyla’ yargılanmakta olan (alternatif bir kentsel dönüşüm için fikir yarışması niteliğindeki) bir kentsel tasarım yarışmasına ve bu davada yargılanan, yine bu camia tarafından yarışmalar ortamına katkısından ötürü el üstünde tutulan bir jüri üyesine ve bu yarışmada raportörlerden biri olan bir ODTÜ Mimarlık Doktora öğrencisinin durumlarına karşı gösterdiği ilginç ‘sessizlik’... Bu manidar ‘sessizlik’ (birkaç istisnai, köklü ve ilkeli kurumun verdiği destek açıklamaları hariç), aslında söz konusu yarışmanın 15 Temmuz darbe girişiminden sonra OHAL ortamına girilmesi ve daha sonrasında bu ‘halin’ normlaşarak yasallaşması sürecinde hedefe konmasıyla başlamış, aynı yarışmanın tamamı mimar (çoğu da akademisyen mimar) olan; raportör, organizasyon komitesi veya jüri üyesi elemanları arasından toplam 4 kişinin 2016-2018 arasında birlikte ve ayrı ayrı arka-arkaya yargılanıp beraat etmelerine rağmen tekrar tekrar yargılanmaya çağrılmaları sürecinde pekişmişti. Her konuda, her fırsatta yazan, sosyal medyada paylaşım yapan, (normal zamanlardaki sohbetlerde kendi siyasi ve adalet duyarlılıklarından sıklıkla dem vuran) aktif mimar figürlerin, bu kritik ve çok somut (kendi çemberlerine epey yaklaşan) konular hakkında son ana kadar, işin rengi belli olana kadar ses dahi çıkarmayışları, tek satır yazı yazmayışları, paylaşım yapmayı kesmeleri ve sanki böylesi bir durum veya durumlar yokmuşçasına (penguen medyasına benzer şekilde) ya gündelik paylaşımlar yapmalarının, ya da (amiyane tabir ile) ölü taklidi yapmalarının artık şaşırtıcı olmaması da hazin bir gelişme. Tüm bu vakaların ve bunlar (yani haksızlıklar / adaletsizlikler) karşısında sergilenen duruşun (ya da sürünüşün), takınılan tavrın, temel ahlâk yoksunluğu ile açıklanabileceğini görüyoruz. Halbuki vaktiyle karşı çıkılmayan her adaletsizlik birikerek, şu an farkında olmasa da bir gün herkesin ta kendisine de dokunacak daha büyük ve belki de geri dönülmez bir adaletsizliği adım adım inşa ediyordu. Bu ‘adaletsiz’ gidişatı işaret eden meslektaşlar, o zamanlarda; fazla sivri, fazlaca muhalif, biraz sert, hatta nahoş ve tatsız bulunarak yalnızlaştırılmaya başlamıştı. Fısıltı gazetesi marifetiyle, bu kişilerin mesleki ve gündelik yaşamları da sosyo-ekonomik anlamda giderek daraltılmaya, kıskaca alınmaya başlamıştı. Çünkü dile getirilen gerçeklikler, başını kuma saplamayı tercih etmiş, üç maymunu oynamayı benimseyen, konfor alanlarını asla terk etmek istemeyen, bu konfor zonunu sağlayan işleyişin ahlâki, vicdani yükü ve sorumluluğu ile yüzleşmek dahi istemeyenler için oldukça rahatsız ediciydi muhakkak. Haliyle de, bu işleyişin yanlışlıklarını ortadan kaldırmaktansa, onları dile getirenleri (başta adaletsizlik, haksızlık olmak üzere) her tür taktiğe başvurarak bertaraf etmek daha kolaydı. Tıpkı bugünlerde bir skandal ortaya çıktığında şüphelilerden önce, kamuya bilgi verme vazifesini yerine getiren haberciler, muhabirler, kameramanlar, fotoğrafçılar, gazeteciler, yazı işleri müdürlerini derdest etmenin daha acil, daha önemli hale; olayı çözmekten veya sorumluları ortaya çıkarmaktansa, haberlere erişim engeli, sansür getirmenin daha kolay ve neredeyse olağan, rutin hale geldiği gibi. Adaletsizliğin ‘şüyuunun vukuundan beter olması’ durumu, her alan gibi {belli ki} mimarlık alanı için de geçerliydi. Adaletsizlik, o pek yüceltilmiş, seçkin, kaliteli mimarlık ortamımızda (usulca) icra edilebilirdi ama açık açık tartışılmasa çok iyi olurdu...! Bu hüzünlü resme bakınca insan karmaşık hisler içerisinde şunları düşünmeden edemiyor; Halk kitlelerinin ‘haksızlığa ve adaletsizliğe’ uğradığı çeşitli felaketlerde ve bu felaketlere yol açan kişi ve kurumlar hakkında (bu sorumlu kişi ve kuruluşlara karşı) açılan önemli kamu davalarında (Soma’da, Ermenek’te, Hendek’te, Çorlu’da, Aladağ’da, Antakya’da vs.), bu mağdur grupları gönüllü olarak büyük güçlere karşı yılmadan savunan ve tam bu yüzden de başka gerekçelerle mahkum edilen avukatlardan biri, bir akşamüstü sessiz sedasız tahliye edildiği ceza infaz kurumunun önünde dönüş için durakta otobüs beklerken tesadüfen görüldüğü halde yüzlerce insanın kucaklamasına, gözyaşlarına, başkalarına haber vererek mutluluklarını paylaşmalarına maruz kalırken, kendi mimarlığını kamu için yaptığını iddia eden {ve fakat bunu yaparak aslında} kendini emlak ve inşaat sektörüne pazarlayan bir mimarın, bu tür samimi bir muamele, ilgi, coşku ve sevgiyle karşılanması mümkün değildir. Zaten O’nun, halk adına hukuk ve adalet mücadelesi veren o avukatın yaşadıklarını yaşaması da, başına benzer şeyler gelmesi de mümkün değildir. Ne yazık ki (örneğin) Antakya halkı, avukat(lar)ını, kendileri için büyük güç odaklarına karşı, bilâbedel ve kıyasıya mücadele eden can dostları olarak minnetle / hayranlıkla hatırlarken, mimar(lar)ını ise kendilerinin zeytinliklerini inşaat taahhüt kartellerine teslim etmek üzere ‘tasarım vakıfları’ gibi saygın etiketler, tabelalar ve onların kapalı kapıları arkasında pasta payı pazarlıkları yapan (ama televizyon röportajlarında “Antakya halkının yaralarını sarmasına ‘ortak akılla’ çalıştıklarını” söyleyecek kadar iki yüzlü) havalı sanatçı-iş bitiriciler olarak (ve kim bilir hangi hislerle) anacaktır. Ama keşke halkın gönlünde taht kurmuş avukatları olduğu gibi, halkın gözünde saygı duyulup, kalbinde yer edebilecek mimarları da olabilse, hiç değilse bundan sonra. Kim bilir..? Belki bir gün...! Bu rüyanın gerçekleşmesinin yolu, öncelikle bu genel ahlâk erozyonuna temelde neden olan ekonomik, politik, sosyal toplumsal düzenin sorgulanması ve değiştirilmesine yönelik bir yeni toplumsal anlatı ve uzlaşının oluşturulmaya başlanmasından geçiyor. Mimarlık alanına bakıldığında da (hemen her alanda olduğu gibi), sorunun özünde bir pasta paylaşımının yol açtığı bir yozlaşmadan kaynaklandığını görebiliriz. Mimarlığın (ve tabi her tür üretim faaliyetinin) sermayeye dayalı bir edim olmaktan, daha çok gayrimenkul edinmeye çalışan ve bu uğurda kamuya ait mekânsal dağılıma adaletsiz bir şekilde müdahale eden bir zümreye daha çok proje çizerek kendi geçimini sağlayabilmek durumunda kalınmasından kurtarılması, mimarlıkla adaletin bağlarını yeniden görünür ve işler kılmak için temel bir gereklilik. Mevcut hastalıklı durumdan çıkılması için, mimarlığı ‘bina yapıp para kazanma’ işi olmanın ötesine taşıyabilmek gerekir ki bu da sosyal devlet ve sosyal hizmet anlayışı ile mümkündür. Serbest ve vahşi piyasa dinamiklerinin, mekânsallaşmanın (dolayısıyla mimarlığın) koşullarını ve gidişatını belirlediği toplumsal sözleşmeyle, her alanda olduğu gibi fiziki çevrede de adalet kavramının tümden yitirilmesinin önüne geçmenin yolunun, sadece ‘kamu odaklı bir mekânsallaşma zihniyeti’ ve politikasının tesis edilmesine bağlı olduğu artık gün gibi açığa çıkmıştır. Mekânsallaşmanın tamamen kamusal bir mesele ve barınmanın temel bir kamusal (ve insani) hak olduğu; kamu kaynaklarıyla, kamu kurumları tarafından, kamu yararı doğrultusunda yürütülmesi gereken bir faaliyet olduğu, mekânsallaşmaya dair fikri emeğin (yani mimarlık mesleğinin) de kamu hizmeti olarak kavranıp o şekilde icra edilmeye başlanması da bu gerekliliğin bir devamı. Bu gereklilik de hak ve adalet kavramları üzerine kurulu bir ekonomi-politik düzenekle mümkün. O zaman ve o düzenekte “adaletin mimarlıkla ne ilgisi var..?” gibi tuhaf bir sorunun ortaya çıkmayacağı da aşikâr. Oysa bugünün ortamında, yozlaşmaya, iki yüzlüleşmeye, çifte standartlı olmaya itilen (yani sadece itildiklerini düşünmek istiyoruz...) mimarların sergilediği tablonun, içinde adalete dair en ufak bir iz barındırmadığını söylemek yanlış olmaz. Bu tabloyu oluşturan tavır ve davranışlar yelpazesi neleri barındırır diye bir bakacak olursak: •Çalıştırdığı mimar elemanın, ödenmediğinde büro muhasebesine katkıda bulunacağı bariz olan fazla mesai ödemesinin ve sosyal güvenlik haklarının düzenli ve tam öden(me)mesinden, yeni bir otel inşaat alanı çıkarmak üzere girişildiği belli orman kundaklanmalarında ve sonrasında buralarda yapılacak proje işlerine karşı gösterilen etik tavıra; •Kentsel dönüşümde müteahhitlere olabildiğince rant veya inşai avantaj sağlamak üzere mevcut kat maliklerinin mağduriyetine yol açacak proje ve tasarım kararları vermekten, ‘rezerv alan’ kararlarıyla hakları gasp edilen çok sayıdaki hak sahiplerinin mülklerinin transfer edildiği bir avuç müteahhitlere bu gaspı somutlaştıracak projeler çizmeye; •(Bir yandan yeni proje işleri çıkaracağı ve dolayısıyla maddi kazanç kaynağı yaratacağı bariz olan ama diğer yandan da büyük adaletsizlikler ve mağduriyetler doğuracağı da aşikâr olan) imar hakları artışlarından, imar aflarına yönelik projeler hazırlamaktan, kamu ve hazine arazilerinin imara açılarak rant yaratılmasıyla ortaya çıkan yeni mimari işlerde yer almaya; •Tarım ve orman alanlarının imara açılmasıyla inşa edilecek yeni binaların projelerini çizmekten, HES’lere teknik katkıda bulunmaya; •Kamusal alanlardan alınarak özelleştirilen Cruise limanlarında oluşacak yeni ticari mekanların projelerini hazırlamaktan, ayrıcalıklı port komplekslerinin planlanmasına katkıda bulunmaya; •Doğal dengeye zarar vereceği aşikâr kıyı dolgu alanlarında peyzaj ve açık alan tasarımları yapmaktan, soylulaştırma (dolayısıyla alt sınıfları yerinden etme, kent dışına sürme) projelerine; •Tüm bu tür arkası kirli mimari işleri, entelektüel ve muhalif ortamlarda ‘ofis olarak reddettiklerini’ beyan ederek ahlaki bir üstünlük ve meşrulaşma tablosu çizen saygın görünümlü mimarların, biraz daha derin bir incelemeyle aslında bu işlere teklif vermiş ama ihaleyi alamamış olduğunun ve bu profesyonel kaybı sosyal bir kazanıma devşirme niyetlerinin anlaşılmasından, bu tür kirli işleri gizli ortaklar üzerinden, kendi adını lekelemeden yapmaya, uzanan çok geniş ve tümünün ortak paydasının, adaletsizlik, sömürü ve zulüm olduğu bir tutumlar silsilesi görürüz. Bu gerçekler aslında herkesçe bilinir ama neredeyse gizli-tarikatlara özgü bir sessizlik yemini / susma anlaşmasıyla da sürdürülür. Bu sözde-mesleki/profesyonel, güya-rasyonel tavır tutumlar bütünü, çeşitli maskeler ve kamuflaj kostümleriyle hem örtülür hem de süslenir. Bu örtülerin ortak aparatı ise ‘ama’ kelimesi ile başlayan sözcük tamlamalarıdır. Son zamanlarda yine dillere çok pelesenk olan ve “amasız fakatsız” denilen tabire benzer şekilde, “soylulaştırıyoruz ama”, “dönüştürüyoruz ama”, “yıkıyoruz ama şunu-şunu da getiriyoruz”, “onu-bunu da sokuyoruz”, “şuyu-buyu ekliyoruz”, “falan-filanı kazandırıyoruz”, “orayı-burayı da kamuya açıyoruz” (ki külliyen yalandır çünkü güya kamuya açıldığı söylenen kısımlar ya ‘güvenlik’ denetimlidir ya da paralı girişlidir) gibi uyduruk bahanelerle süslemeden, kaplamadan, parlatmadan, şık kılıflarla örtmeye, gizlemeye çalışmadan, genel-geçer ve popüler şablonlaşmış entelektüel terimlerle meşrulaştırmaya, olumlamaya çalışmadan, yapılanın alenen ne olduğunu, mimar olarak da bu adaletsizliğin (açıkça ve dürüstçe) neresinde durduğunu (yanında mı veya karşısında mı olduğunu), yani adalet açısından tarafını seçmek, seçiminin gerçek gerekçelerini içselleştirebilmek, midesine sindirebilmek, (hangisi olursa olsun) seçilen bu tarafı benimsemek, samimiyetle ve mertlikle de seçimini ve bunu sindirme sürecini herkese beyan etmek, arkasında durmak, çok daha dürüst ve onurlu bir tutum olur. Çünkü ‘ama’ kelimesinden öncekiler zaten kentsel ve mekânsal suçtur, kentsel haksızlıklardır ve safkan adaletsizliklerdir... ‘ama’ kelimesinin önündeki kısım zaten mimarlığın adaletle ‘alakasına’ “turp” sıkmıştır. Ama kelimesinden öncekiler vasıtasıyla, mimarlığın (ve dolayısıyla da mimar müellifinin) maşası olduğu pek çok adaletsizliğe, bırakınız iştirakçi olmayı, tanık dahi olmak insanın utanç içinde boğulmasına yol açmıyorsa eğer, mimarlıkta ciddi bir çürüme ve yozlaşmayla karşı karşıyayız demektir. Ama kelimesinden sonrası (en iyi ihtimalle) oportünist ve revizyonist tavrın (ya gerçekten saf/naif/iyimser ya da ustaca işbirlikçi tutumun) muhtelif tezahürleridir. O nedenledir ki ‘mimarlığın adaletle ilgisi’ konusuna dair söylenecek herhangi bir söz, söyleyenin (tabir caiz ise) hamuru veya kumaşı ile, tıyneti ile doğrudan ilişkili. Adaletle insanın (dolayısıyla mimarın da) ilişkisi bir sarkacın salınımıyla özdeş. Sarkacın bir yanında ilkeli bir tutum ile yaşamak, yani yanlışa (bu yanlış, mesleki olarak kendi işine gelse dahi) yanlış diyebilmek, yanlışın bir parçası olmamak, reddedebilmek ve hatta sadece adil olmadığı için yanlışın karşısında durarak mücadele edebilmek; sarkacın diğer yanında da koşullara bağlı bir adalet anlayışı geliştirip benimsemek, yani adaletsizlik kendisine fayda sağladığı sürece sessiz kalmak, ama yanlış sadece kendisine zarar verdiğinde adaletsizliğin farkına varmak ve (artık çok geç olsa da) kendine dokunan adaletsizlikten söz etmek, onu haykırmak, kendi durumu için adalet talep etmek, yardım ve destek istemek yer alıyor. Bir yanda doğrudan diğer yanda ise dolaylı olarak yanlışlığa, adaletsizliğe iştirak etmek de olası. Yanlışı onaylamak da yanlış karşısında sessiz kalmak da o yanlışa, o adaletsizliğe, o sömürüye ortak olmak anlamına geliyor. Adalet hassasiyeti konusunda ilkeli ve tutarlı olmanın (ki son dönemde bunlar da birer erdem olmaktan çıkarıldı ama) önemi, adaletsizlikten pirim yapma devrinin (şu sıralar hiç ihtimal verilmese de bir gün) kapanacağı zamanlarda tekrar hatırlanacak ve sanıyorum o zaman geçmişe yönelik bir muhasebe de yapılacaktır. O gün insanlık değerlerinin, tarihin, doğru tarafında kalabilmiş olmak, utanmadan başı dik durabilmek belki de en önemli servet olacaktır. Bakalım, göreceğiz... Yaşama dair her şeyin (farkında olsak da olmasak da) siyasetle, ideolojiyle doğrudan ilgisi olduğu gibi, her şeyin (biz görmek istemesek de) aslında sınıfsal olduğu gibi mimarlık da sınıfsaldır, ideolojiktir, siyasaldır. Çünkü mekânın ta kendisi sınıfsaldır, ideolojiktir, siyasaldır. Harvey, Lefebvre, Foucoult, Agamben ve buraya yazmakla sığmayacak diğer pek çoklarının bu basit gerçekliği anlatmak için dillerinde tüy, kalemlerinde mürekkep, onların yazdıklarını okumak ve aktarmak için de bizlerin başında saç tükenmiştir. Bunca teorik külliyat ve ampirik deneyim birikiminden sonra hala “mimarlığın siyasetle, ideolojiyle, sınıfsallıkla ilgili olmadığını, mimarın apolitik olduğunu veya olması gerektiğini” söylemenin kendisi dahi aslen siyasal, ideolojik, sınıfsal ve politik bir tutumdur. Yani adalet (de) mekânla doğrudan ilişkilidir ama bu adaletin sadece mimarlık veya yapılı çevreyle ilişkili olduğu durumlarda mimarların bu konuyla ilgilenmesi gerektiği anlamına gelmez. Çünkü her tür adaletsizlik eninde sonunda mekânı, eninde sonunda mekânı şekillendiren mimarı da etkileyecektir. Adaletsizliğin her türü, her zaman, her yerde, her durumda adaletsizliktir. İşte o yüzden adalet, sadece mimar olarak değil salt insan olarak da peşinde koşulması yanında durulması gereken bir olgu. Tam da bu yüzdendir ki adaletin mimarlıkla ilgisi, adaletin insanlıkla ilgisi kadardır. Bir mekân (dolayısıyla da toplum) meselesi olan mimarlığın adaletle doğrudan ve bariz ilişkisi bulunur; ‘adalet ile ne alakası olduğu’ sorulması gereken ise yukarıda profilleri çıkarılmış bir kesim sözde-mimarlardır. Yani sözde-insanlardır. Yukarıda da görüldüğü üzere; sadece mimarlık alanından ve yalnızca son dönem gündemindeki en bilindik birkaç vaka dahi şu basit ve açık gerçekliği ortaya koymaya yetiyor. ‘Mekânda ve mekânla’ adalet olgusu, (hem bireysel hem de toplumsal) ahlâkla doğrudan ilişkili olduğu gibi, adalet aynı zamanda da toplumsal paylaşım düzeneği içinde hakların sahiplerine teslim edilmesine dayalı bir ilkesellik barındırdığından ötürü; mimarlığın asal meselesi olan ‘mekân’, ne haktan, ne adaletten ve ne de toplumsal düzen / işleyiş / paylaşımdan, yani siyasetten ve bu toplumsal paylaşım düzeneğinin doğrultusunu belirleyen ideolojiden azade düşünülemez. Dolayısıyla, “mimarlığın adaletle {siyasetle, ideolojiyle, protestoyla, boykotla, sınıfsallıkla} ne alakası var...?” sorusunu sormak, “mimarlığın ahlâkla ne ilgisi var...?” demekle aynı şeydir. Herhangi bir şeyin ahlâkla ilgisinin olmayabileceğinin düşünülebileceği, buna dair soru cümlesinin dahi tuhaf veya dehşetle karşılanmadığı bir aşamaya evrildiysek de; o zaman zaten hiçbir şeyin hakkında konuşmanın, tartışmanın, yazmanın, okumanın da anlamı kalmamıştır.